Aktuelni rat u Ukrajini je dodatno zaoštrio ionako velike rascepe unutar pravoslavnog sveta. Na čelu dvaju blokova, koji po mnogočemu podsećaju na hladnoratovsku podelu, nalaze se ”ruska” i ”grčka” Crkva.

Rat u Ukrajini je podsetio severo-zapadno-evropski i severno-američki svet, da imperijalna politika i njeni destruktivni efekti nikako nisu stvar prošlosti. Najveći deo ostatka sveta nije ni bilo potrebno na to podsećati, budući da je na svojoj koži osećao efekte imperijalnih politika i nakon ”kraja istorije”.

”Svaka imperija”, po rečima Edvarda Saida, ,”u svom zvaničnom diskursu, govori da ona nije kao sve druge, da su njene prilike posebne, da ona ima misiju da prosveti, civilizuje, uspostavi red i demokratiju, i da koristi silu samo kao poslednju meru. I, što je najtužnije, uvek se nađe hor intelektualaca spremnih da upute umirujuće reči o dobroćudnosti ili altruizmu imperija, kao da ne bi trebalo da verujemo sopstvenim očima koje gledaju destrukciju, bedu i smrt koju je donela najnovija civilizatorska misija”.

Iako tipične za moćne države, ipak imperijalne aspiracije nisu njihov isključivi prerogativ – i druge moćne institucije, poput crkava, takođe mogu odavati imperijalni mentalitet i imperijalne težnje.

Tenzije između Grčke patrijaršije iz Istanbula i Moskovske patrijaršije su dobro poznate i imaju dugu istoriju. Patrijaršija sa Bosfora je nasledila svoj prestiž i tipično rimski imperijalni mentalitet iz vremena kada je Istočno Rimsko Carstvo bilo najmoćnija politička snaga na Mediteranu i u Evropi.

Kao što je car bio poglavar države koja bi, u idealnom slučaju, trebala da obuhvati ceo svet, tako je i patrijarh bio poglavar Crkve koja bi, u idealnom smislu, trebala da obuhvati svu ”vaseljenu”. Iako je Istočno Carstvo (”Vizantija”) prestalo da postoji, patrijaršija je opstala, kao i imperijalni mentalitet nasleđen iz ”zlatnog doba”.

Pad Istočnog Carstva (1453.) je praćen usponom Rusije, koja će postati ne samo imperija, već, po mišljenju mnogih, i uporište pravoslavlja. Ruska Pravoslavna Crkva postala je najveća pomesna Pravoslavna Crkva koja je, zajedno sa državom, u mnogočemu sledila prototip slavnog ”pravoslavnog” carstva sa istoka Mediterana.

Uspon ”pravoslavne” Rusije se kosio sa imperijalnim mentalitetom patrijaršije iz Istanbula i njenim težnjama da se uspostavi kao neka vrsta ”pravoslavnog papstva”, odražavajući argumente i teologiju koju je, za sopstvene potrebe, razvila Rimska Crkva.

Sukob između ovih dviju lokalnih pravoslavnih jurisdikcija je eskalirao 2019. godine, kada je fanarski (”vaseljenski”) patrijarh Vartolomej dodelio autokefalnost (administrativnu nezavisnost) ranije nekanonskim crkvenim jurisdikcijama u Ukrajini. Ovo je shvaćeno kao jasan antiruski potez, s obzirom na prisustvo legitimne autonomne Pravoslavne Crkve u Ukrajini koja je do rata bila u punom zajedništvu sa Moskovskom patrijaršijom.

Osnivanje, a potom i priznavanje autokefalne Crkve Ukrajine mnogi vide kao osvetu patrijarha Vartolomeja za ruski bojkot crkvenog sabora koji je Fanarska patrijaršija organizovala 2016. godine, sa težnjom da bude novi ”vaseljenski” sabor, uporediv sa onima koji su se održavali u Istočnom Rimskom Carstvu između četvrtog i osmog veka.

S obzirom na politički značaj Pravoslavne Crkve u svim zemljama u kojima je pravoslavlje dominantna i tradicionalna vera, bilo je i spekulacija o mogućoj instrumentalizaciji Istanbulske patrijaršije od strane vlade Sjedinjenih Država, kao načina borbe protiv Rusije na verskom terenu, pored političkih, vojnih, propagandnih i ekonomskih sredstava koje ove dve imperije koriste u međusobnim sukobima.

Ove tvrdnje se obično zasnivaju na neobično bliskim vezama između vlade SAD-a i Istanbulske patrijaršije, koje se ogledaju u kontinuiranoj podršci patrijarhu Vartolomeju, podršci ideji o ponovnom otvaranju patrijaršijske teološke škole na ostrvu Halki kod Istanbula, kao deo šire brige za grčko-američke veze.

One se takođe potkrepljuju i svedočenjima američkih zvaničnika u Kongresu, izjavama predstavnika vlade, kao i nizom sastanaka na najvišem nivou između zvaničnika američke vlade (uključujući predsednika SAD-a) i patrijarha koji se inače ne upriličuju za druge verske vođe.

Davanje autokefalnosti ranije nepriznatoj i nekanonskoj crkvenoj jurisdikciji u Ukrajini proizvelo je raskol u pravoslavnom svetu. Od tada možemo sasvim jasno pratiti proces formiranja dvaju blokova unutar (istočnog) pravoslavnog sveta – onog koji je tešnje povezan sa Rusijom i Moskovskom patrijaršijom, i drugog, ”grčkog” bloka.

Ruska agresija na Ukrajinu je dodatno radikalizovala ionako tešku situaciju, prisiljavajući mnoge da ”biraju stranu”. Tako se stiče utisak da ova dva bloka predstavljaju svojevrsnu reinkarnaciju hladnoratovske podele između Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Država, ovaj put na religijskom terenu.

Moskovska patrijaršija, pod njenim sadašnjim vođom, patrijarhom Kirillom, bliski je saveznik ruske vlade i predsednika Putina. Sa ideologijom ”ruskog sveta” koju, čini se, deli i crkveno i državno rukovodstvo, imperijalne težnje su dobile svoje ideološko (i teološko) opravdanje.

Istanbulska patrijaršija je sve više bila pod uticajem grčkih zajednica i pojedinaca sa sedištem u SAD-u, od kojih su mnogi prihvatili američki imperijalni mentalitet, kombinujući ga sa imperijalnim težnjama patrijaršije (što je još jedno moguće objašnjenje za paralelizam između politike patrijaršije i politike vlade SAD-a).

Većina drugih pravoslavnih jurisdikcija nalazi se između ”ruskog” i ”grčkog” bloka (koji podržavaju SAD). Ovo takođe podseća na situaciju iz hladnog rata, kada su se mnoge države našle između američkog i sovjetskog carstva.

Hladnoratovske konfrontacije dovele su do formiranja Pokreta nesvrstanih, čiji je spiritus movens bio jugoslovenski predsednik Josip Broz Tito, zajedno sa predsednicima Egipta i Indije, Gamalom Abdelom Naserom i Džavaharlalom Nehruom. Pokret je okupio zemlje ”trećeg sveta” koje su se zalagale za samoopredeljenje i nezavisnost od obe imperije.

Čini se da situacija u pravoslavnom svetu danas zahteva sličan pokret – ”nesvrstano” pravoslavlje koje bi okupljalo Pravoslavne Crkve koje ne žele da budu žrtve igara moći ni Grčke patrijaršije sa Fanara i njenih imperijalnih težnji, ni Ruske patrijaršije, čiji je imperijalni mentalitet blisko povezan sa državnim.

Ovo ”nesvrstavanje” ne bi imalo pozitivnih efekata samo na društveno-političkom i institucionalnom planu; ono bi, po mom mišljenju, doprinelo i potpunijem ”svrstavanju” uz Hrista, što je, iz liturgijsko-teološke perspektive, svakako mnogo važnije.

Izgleda da nema pravoslavnih lidera koji bi imali viziju, hrabrost i snagu da krenu u ovom pravcu, kao neka vrsta pravoslavnih verzija Tita, Nasera ​​ili Nehrua u svojoj istorijskoj ulozi. Ovo nije nužno loša vest. Ako pravoslavni vernici, teolozi i sveštenstvo afirmišu sopstvenu slobodu i odgovornost na zreo način, neće ni biti potrebe za moćnim vođama.

Otpor imperijalnoj politici može se organizovati na egalitarnijoj osnovi, uključujući dinamičnije i demokratskije diskusije, kao i, konačno, crkvenije načine donošenja odluka, koji bi uključivali veći broj ljudi, iz svih segmenata Crkve. Ovo može da otvori put ka novoj crkveno-političkoj ”nesvrstanosti”, izvan crkvenih i državnih imperijalizama.

(Dr. Davor Džalto je redovni profesor Univerzitetskog koledža u Stockholmu, i predsednik je Instituta za studije kulture i hrišćanstva. Autor je knjiga Beyond Capitalist Dystopia: Rethinking Freedom and Democracy in the Age of Global Crises (2022) i Anarchy and the Kingdom of God (2021). Tekst predstavlja prevedenu, delimično izmenjenu i dopunjenu verziju teksta ”‘Non-aligned’ Orthodoxy: Church politics and the war in Ukraine” objavljenog na https://www.abc.net.au).

(Prenosimo s portala Autograf)